AVÂMİL VE KARŞITSAL ÇÖZÜMLEMESİ

SİSTEMATİK UYGULAMALI-ALIŞTIRMALI

AVÂMİL

VE

       KARŞITSAL ÇÖZÜMLEMESİ

İÇİNDEKİLER

TAKRİZ.. 13

TAKDİM.. 15

ÖNSÖZ.. 17

CÜMLE BAĞLANTI AMİLLERİ. 21

I. TÜRKÇE CÜMLE BAĞLANTI SİSTEMİ. 23

1.1. Anlam Esaslı Cümle Yapısı 25

1.1.1. Anlamsal Haber Cümlesi 25

1.1.2. Anlamsal Olumlu Cümleler. 26

1.1.3. Anlamsal Olumsuz Cümleler. 26

1.1.4. Anlamsal Soru Cümleleri 27

1.1.5. Anlamsal Emir Cümleleri 28

1.1.6. Anlamsal Ünlem Cümleleri 28

1.1.7. Anlamsal Şart Cümleleri 28

1.1.8. Anlamsal İstek Cümleleri 29

1.1.9. Anlamsal Gereklilik Cümleleri 29

1.2. Yapılarına Göre Cümleler. 30

1.2.1. Yapısal Basit Cümleler. 31

1.2.2. Yapısal Birleşik Cümleler. 31

1.2.2.1. Yapısal Girişik-Birleşik Cümleler 32

1.2.2.2. Yapısal Karışık-Birleşik Cümleler 33

1.2.2.3. Yapısal İlgi-Bağlantılı Cümleler 33

1.2.2.4. Yapısal Şartlı-Birleşik Cümleler 34

1.2.3. Yapısal Sıralı Cümleler. 34

1.2.3.1. Yapısal Sıralı-Bağımlı Cümleler 34

1.2.3.2. Yapısal Sıralı-Bağımsız Cümleler 35

1.2.4. Yapısal Bağlaç-Bağlantılı Cümleler. 35

1.2.4.1. Yapısal Ki Bağlantılı Cümleler 35

1.2.4.2. Yapısal Bağlaç-Bağlantılı Cümleler 36

II. ARAPÇA CÜMLE BAĞLANTI SİSTEMİ. 39

1. FİİL CÜMLESİ ÇATISI. 40

1.1. Arapça ile Türkçede Yüklem.. 40

1.2. Fiil Cümlesinin Ögeleri 45

1.3. Cümle Ögelerini Eklemleme Sistemi 47

1.3.1. Amil 48

1.3.1.1. Lâfzî Amiller 49

1.3.1.1.1. Semai Lâfzî Amiller 49

1.3.1.1.2. Kıyâsî Lâfzî Amiller 50

1.3.1.2. Manevî Amiller 51

1.3.2. Amel 51

1.3.3. Mamûl 54

1.3.3.1. Amilden Doğrudan Etkilenen Mamûller 55

1.3.3.1.1. Merfu Mamûller 55

1.3.3.1.2. Mansup Mamûller 56

1.3.3.1.3. Mecrur Mamûller 57

1.3.3.1.4. Meczûm Mamûller 57

1.3.3.2. Amilden Dolaylı Etkilenen Mamûller 58

1.3.4. İrap. 59

1.3.4.1. Zahirî İrap. 59

1.3.4.2. Takdiri İrap. 60

1.3.4.2.1. Maksûr İsimler 64

1.3.4.2.2. Menkûs İsimler 65

1.3.4.2.3. Mütekellim Yâ’sına Muzâf İsimler 66

1.3.4.2.4. Zâid Harfi Cerle Mecrur İsimler 67

1.3.4.2.5. Şibih Zâid Harfi Cerle Mecrur İsimler 67

1.3.4.2.6. İlletli Fiillerde Takdiri İrap. 68

1.3.4.2.7. Hikâye Üslubu. 69

1.3.4.3. Mahallî İrap. 70

1.3.4.3.1. Mebni Kelimeler 71

1.3.4.3.1.1. Mebni Harfler 72

1.3.4.3.1.2. Mebni İsimler 82

1.3.4.3.1.3. Mebni Fiiller 86

1.3.4.3.2. Mastarı Müevveller 87

1.3.4.3.3. Aktarım Cümleleri 88

1.3.4.4. İrapta Mahalli Olan Cümleler 90

1.3.4.5. İrap Çözümleme Alıştırmaları 95

1.3.5. Mûreb. 101

1.3.6. Binâ. 103

1.3.7. Mebni 105

1.3.8. Eklemleme Sistemi Çözümleme Alıştırmaları 106

1.4. Amil-‏Mamul Eklemlenme Göstergeleri 114

1.4.1. Merfuât ile Eklemleme. 115

1.4.1.1. Cümlede Raf Göstergeleri 116

1.4.1.1.1. Zamme. 116

1.4.1.1.2. Vâv. 118

1.4.1.1.3. Elif 118

1.4.1.1.4. Nûnun Sübûtu. 119

1.4.1.2. Cümlede Raf Mahalleri 119

1.4.2. Mansûbât ile Eklemleme. 122

1.4.2.1. Cümlede Nasp Göstergeleri 123

1.4.2.1.1. Fetha. 123

1.4.2.1.2. Elif 124

1.4.2.1.3. Kesre. 125

1.4.2.1.4. Yâ. 125

1.4.2.1.5. Nûnun Hazfı 126

1.4.2.2. Cümlede Nasp Konumları 127

1.4.2.2.1. Muzari Fiilin Nasbı 131

1.4.2.2.1.1. Asli Nasp Edatları 131

1.4.2.2.1.2. Feri Nasp Edatları 134

1.4.2.2.1.2.1. Enin (أَنْ) Hazfi Vacip Olur 135

1.4.2.2.1.2.2. Enin (أَنْ) İzhârı Vacip Olur 145

1.4.2.2.1.2.3. Enin (أَنْ) Hazf veya İzharı Caiz Olur 146

1.4.2.2.2. Cümle Ögelerini Çözümleme Alıştırmaları 149

1.4.3. Mecrûrât ile Eklemleme. 154

1.4.3.1. Cümlede Cer Göstergeleri 155

1.4.3.1.1. Kesre. 155

1.4.3.1.2. Yâ Harfi 156

1.4.3.1.3. Fetha. 157

1.4.3.2. Cümlede Cer Konumları 158

1.4.3.2.1. Harfi Cerlerle Mecrûr 158

1.4.3.2.1.1. Harfi Cerler ve Anlamları 159

1.4.3.2.1.2. Harfi Cerleri Çözümleme Alıştırmaları 164

1.4.3.2.2. İzafetle Mecrûrlar 167

1.4.3.2.2.1. Manevî İzafetle Mecrûrlar 167

‏1.4.3.2.2.2. Lâfzî İzafetle Mecrûrlar 169

1.4.3.2.3. Tabi Mecrûrlar 170

1.4.3.2.4. Mecrûrları Çözümleme Alıştırmaları 172

1.4.4. Meczûmât ile Eklemleme. 175

1.4.4.1. Cümlede Cezm Göstergeleri 175

1.4.4.1.1. Sükûn. 175

1.4.4.1.2. Nûnun Hazfi 177

1.4.4.1.3. İllet Harfinin Hazfi 177

1.4.4.2. Cümlede Cezm Konumları 178

1.4.4.2.1. Tek Muzariyi Cezm Eden Edatlar 180

1.4.4.2.2. İki Fiili Muzariyi Cezm Eden Edatlar 182

1.4.4.3. Meczûmât Çözümleme Alıştırmaları 190

1.5. İsimlerin İrap Özellikleri 196

1.5.1. Tam İrap Edilen İsimler. 196

1.5.2. Tam İrap Edilemeyen İsimler. 197

1.5.2.1. Hiç İrap Edilemeyen Mebni İsimler 197

1.5.2.2. Eksik İrap Edilen Mûreb İsimler 198

‎1.5.2.2.1. Gayrı Munsarıf İsimler 200

1.5.2.2.1.1. Tek Özellikli Gayrı Munsarıf İsimler 203

1.5.2.2.1.2. İki Özellikli Gayrı Munsarıf Kelimeler 217

1.5.2.2.1.2.1. İki Özellikli Gayrı Munsarıf İsimler 217

1.5.2.2.1.2.2. İki Özellikli Gayrı Munsarıf Sıfatlar 223

1.5.2.2.2. Gayrı Munsarıfların Munsarıf Olması 226

1.5.2.2.3. Gayrı Munsarıf Çözümleme Alıştırmaları 228

2. İSİM CÜMLESİ ÇATISI. 235

2.1. Müpteda. 236

2.2. Müpteda Çözümleme Alıştırmaları 238

2.3. Haber. 242

2.4. Haber Çözümleme Alıştırmaları 245

2.5. Şibih Cümle Haberler. 250

2.5.1. Haber Car-mecrur Olur. 250

2.5.2. Haber Zarfı Müstakar Olur. 250

2.5.3. Haber Zarf Cümleciği Olur. 251

2.5.4. Haber Mekân Zarf Cümleciği Olur. 251

2.5.5. Haber Zaman Zarfı Cümleciği Olur. 252

2.5.6. Şibih Cümle Haberi Çözümleme Alıştırmaları 253

3. İNNE VE BENZERLERİ. 259

3.1. Müfret Haberli İnne ve Benzerleri 259

3.2. Cümle Haberli İnne ve Benzerleri 260

3.3. Şibih Cümle Haberli İnne ve Benzerleri 260

3.4. İnne ve Benzerleri Çözümleme Alıştırmaları 262

4. KÂNE VE BENZERLERİ. 267

4.1. Kâne ve Benzerleri 267

4.2. Mâ-zâle ve Benzerleri 267

4.3. Kâde ve Benzerleri 268

4.4. Zanne ve Benzerleri 269

4.5. İki Meful Alan Fiiller. 270

4.6. Müpteda-Haberle Üç Meful Alan Fiiller. 270

4.7. Kâne ve Benzerleri Çözümleme Alıştırmaları 271

III. ALIŞTIRMA VE TESTLER.. 279

قائمة المصادر والمراجع. 380

1.             TAKRİZ

Arapça bizim için sıradan bir dil, hele de yalın bir iletişim aracı hiç değildir. O yüzyılların birikimi kültürümüzün senedi, inancımızın tapusu, hayat tarzımızın binası, düşünce dünyamızın harcı ve toplumsal hafızamızı inşa eden tarihimizin muhkem bir sicilidir. Bu nedenle Arapça bilme, bizi engin kültürümüzü idrake, özüne dayalı sağlam düşünmeye, eşrefi mahlûk ve hulasayı kâinat olmanın sırlarını çözmeye hazırlar. İletişim dili güzel Türkçemizin letafetiyle günlük hayatımızı anlamlandırır, ibadet dilimiz Arapçanın ince edebi sanat zevkiyle ruhumuzu nefaset enginliğine erdirir ve öteler ötesinin mutluluklarını tadarız.

Dil ile din hayata küsünce Kehkeşanlara kaçmış eski güneşler özlemle aranır oldu. Toplumsal hayatın her alanı aşındı, eşsiz kültürel miras manasız oldu, sosyal yozlaşma revaç buldu. Dilde ve dinde ihtisasa saygının yitimi dipten yıkımı başlattı, cehalete muhteşem liyakat ödülleri verildi, akabinde işler akıl almaz ve içinden çıkılmaz hal aldı. Arapça alet ilmidir, denilerek liyakat gerektirmez sanıldı, o evhamla âli ilimler inkıraza uğratıldı. Ancak ümitliyiz, her ölüm bir dirilişin, her duraksama güçlü bir hamlenin habercisidir.    

Artık gelişen ve değişen dünyada Arapça öğretme bir uzmanlık alanıdır. Uzmanları yetiştirme de ilgili pek çok alt bilim dalından oluşan “Uygulamalı Dilbilim”in işidir. Yani Arapça bilmek, öğretmek için yeterli değil, dili bilmeden de öğretmek imkânsızdır. Arapça dil, öğretmenlik sanat donanımı tümleşmeyenin yapabileceği bir iş değildir. Dili bilen ve ihtisas ehlinden yaklaşım, yöntem ve teknik öğretim eğitimini alan uzmanların işidir. Uzman öğretmenin başarısı, fıtratta olan öğretmenliği bilim ve sanatın ince örgüsüyle örerek yeteneğe çevirmesiyle doğrudan bağlıdır.

Arapça öğretiminde temel problem, öğretmen eğitimindeki yetersizliktir. Sonra da öğretmenin eksiğini hissettirerek onu tamlayacak, kılavuzluk yaparak geliştirecek eserlerin yokluğudur. İşte elinizdeki bu kitap, bir yandan öğretmene rehberlik yapacak ve onun eksiğini tamamlayacak diğer yandan da iyi öğrenciler yetiştirmesine öncülük yaparak, “Arapça zordur, öğrenilmez” gibi kısır döngülerden kurtaracaktır. Dil ve formasyon donanımı tam mahir öğretmenler de hep şikâyet edilip durulan ve çözülmeyen problemleri çözeceklerdir.

Büyük bir zevkle inceleme fırsatını bulduğum “Sistematik uygulamalı Araştırmalı Avamil ve Karşıtsal Çözümlemesi” kitabı bir yandan öğreteni eğitecek diğer yandan da öğreneni yetiştirecek nitelikte bir eserdir. Arapça öğretene rehberlik yaparak öğretimin kalitesini yükseltecek, öğrenen de bütünler bir yapıda dilin omurgasını kolaylıkla öğrenmeyi başaracaktır.

Alanında zoru başarmanın ürünü olan çok değerli bu gayreti takdirle karşılıyor, yazarını kıymetli eserinden dolayı yürekten kutluyor ve genç akademisyenlerin de çalışmalarında örnek almalarını ısrarla tavsiye ediyorum.

Gönülden istifade temennisiyle...

                                                   Prof. Dr. Ahmet Suphi FURAT

                                                          Süleymaniye - İstanbul

2.             TAKDİM

Bizler insanlık tarihi boyunca bilgiye ulaşmanın en kolay olduğu çağda yaşıyoruz. İnsanın en değerli ve temel ihtiyacı olan her tür bilgiye her yerde kolayca erişebiliyoruz. Ancak bilginin değeri, eskiden olduğu gibi bilgi kaynağı kitaplara veya bilginin kendisine sahip olmakta değil, onu tasnif edebilme ve işlevine uygun kullanabilmektedir. Her edinilen bilgiyi yeni sonuç ve buluşlara ilham olacak nitelikte işleme, fonksiyonel sistemleştirme ve işlevsel kullanıma hazırlama önem kazanmaya başlamıştır.

Bilginin işlevsel edinimi bağlamında geleneksel Arapça öğrenim ve öğretiminin tasnif edilmemiş bilgi yığınlarını öğrenme anlayışının bırakılarak çağdaş bir anlayışla yeniden bilginin sistemli işlenme eylemine geçilmesi gerektiği tartışmasız bir gerçektir. Geleneksel tarzda ve sistematize edilmemiş Arapça dilsel bilgi yığınlarını öğretme yerine, koordine edilmiş nerede ve nasıl kullanılacağı belli bilgilerin öğretilmesi çok daha önemli ve asıl gerekli olandır.

Çağdaş uygulamalı bilim yaklaşımıyla kullanılabilir işlevsel bilgiyle neslimizi geleceğe hazırlamayı hedefleyen Aydın Üniversitesi farkını “Aydın Arapça Seti” ile Arapça öğretiminde de başlatmıştır. Artık geçmişin tecrübeleriyle çağdaş dilbilim yöntemlerini kaynaştıran bu setle gençlerimiz Arapça öğrenmenin zevkini yaşayacaklar. Bilgi yığınları arasında boğulma yerine, bilgiyi işlemeyi öğrenme, yerli yerine yerleştirerek sistemli edinme teknikleriyle Arapçayı yaşayan bir dil olarak iletişimde etkili kullanma becerisini kazanma mutluluğunu yaşayacaklar...

                                                                         Dr. Mustafa AYDIN

                                                                    İstanbul Aydın Üniversitesi

                                                                                                                                                                                                                                           Mütevelli Heyet Başkanı

3.             ÖNSÖZ

Uygulamalı dilbilim, yabancı dil öğrenim ve öğretimini bilimsel bir disiplin haline getiren yeni bir bilim dalıdır. Artık alışılagelen öğrenim ve öğretim geleneklerinin yerini hedef dil ile anadil arasında benzer ve farklılıkların karşıt tahlili eğitimin temel unsuru olmuştur. Arapça eğitiminin verimli yapılması ve başarılı olması için Türkçeyle aynı veya farklı olan özelliklerin karşılaştırmalı analizlerinin yapılarak öğrenime olumlu katkı sağlayacak biçimde düzenlenmesi olmazsa olmaz bir esas haline gelmiştir. Çağdaş yöntem bilim gelişimlerini esas alan cümle bağlantı amil sisteminin yenilenmesi gereği de açıktır.

Aslında insan aklının temel idrak ilkesinin işleme sistemi olan “benzetili kodlama” sistemi, kontrolsüz ve bilinçsiz şekliyle bile öğrenimde etkin rol alır. Uygulamalı dilbilim, doğal öğrenme ilkesi benzetili kodlamayı sistemleştirir ve yabancı dilin öğrenimde yeni bir müktesebat edinim yaklaşımına dönüştürür. Benzetili kodlama sistemini esas alan bu kitap Arapça ile Türkçe arasındaki çelişen ve zıtlık oluşturan çatışık durumlar ile eşleşen veya uyuşan cümle bağlantı amillerini karşıt analiz yöntemiyle çözümler. Anadil ile hedef dil arasındaki benzer veya benzemez yönleri ayrıntılı bir biçimde tahlil ederek öğrenim ve öğretim alanına benzer-benzemez şekliyle taşır ve kolay edinimi sağlar.

Arapça öğreniminde zihinde doğal olarak yapılagelen karşılaştırma denetimli ve hedefi belli maksatlar şeklinde yapılırsa öğrenmeyi kolaylaştırıcı etkiler yapar. Aksine karşılaştırma veya karşıt çözümleme göz ardı edilerek yapılan öğretim çabalarının verimsiz ve başarısız olduğu hep karşılaşılan bir sonuçtur. Doğal benzetili kodlama sistemi ile eğitim programlarını uyumlu işletecek sistem, bilimsel denetim altına alınarak disipline edilirse öğrenim ve öğretimde en kolay ve en başarılı yol bulunmuş olur.

Arapça öğrenim-öğretim mirasımızın temel kaynaklarından olan avâmil tekniğiyle hazırlanmış cümle bağlantı edatlarının öğretiminde oluşan yöntem kültürü kazanımlarının yeniden çağdaş öğretim yöntemleriyle kaynaştırılarak öğretime uyarlanması oldukça önemli ve de gereklidir. Geleneksel öğretim ile çağdaş öğretimin kaynaşmasıyla hem bünyemize uygun bir öğrenim yolu geliştirmiş hem de öğrenenleri ikilemden kurtarmış oluruz. Böyle bir çabanın ürünü olarak ortaya çıkmış olan bu kitap, kültürel eğitim araçlarımızı çağdaş gelişimlerin ışığında yeniden sistematize edilerek eğitimin başarılı yöntemlerle yapılmasını hedefler.

Sistematik Uygulamalı‏–‏‎Alıştırmalı Avâmil ve ‎Karşıtsal Çözümlemesi kitabı, cümle bağlantı sisteminin karşıt tahlillerle edinimini hedefler. Diller arası eşdeğer aktarım yöntemini kullanır, cümle kurulum iskeletini çözümler ve sistemi derinlemesine kavratarak yaşatır. Dilin olmazsa olmazı; okuma, anlama, yazma ve konuşma dört temel becerisini bütünler tekniklerle yapı-iletişim bağlamında öğretim eyleminin odağına alır. Anadil ile hedef dil arasında denk aktarımlı, özgün gramatik yapı bilgisini pragmatik kullanımla bütünleyerek öğretir. Dilin temel birimi kelimeyi cümlede, anlamın temel ünitesi cümleyi de anlam kontekstinde çözümler ve iletişimsel dili yapı-anlam düzleminde geliştirir.

Cümle ögelerini işlevsel görevleriyle zihinsel kavrama ve kalıcılığı sağlamaya en uygun kalıplar içinde sunar. Yapısal cümle iskeletini alt birimleriyle, anlamsal anlamını da yapısal bağlantı sistemiyle özdeştirerek kavratır. Dilin mantıksal dizimiyle anlamsal anlamının daha verimli ve başarılı edinimi için cümlenin Arapça-Türkçe analizini yaparak diller arası kelime ve anlamın eş aktarımını sağlar. Kolay öğretime hizmet eden tüm çağdaş yabancı dil öğretim yaklaşım, yöntem ve teknikleri yerinde ve bilinçli kullanılarak Arapça edinim verimliliğini sağlamayı hedefler.

Bu naçiz çabanın Arapça öğrenen ve öğreten tüm gönül erlerine ‎hep katkılar sağlamasını Mevlâ’dan niyaz eder, üzerimde tüm hakkı ‎olanları sadaka-i cariye babında saygıyla anar, özellikle tetkikini yapan; Prof. Dr. Ahmet Suphi FURAT, ‎Prof. Dr. Mehmet YAVUZ, Em. Kd. Alb. Nevzat Salih GÜVEN ve Yrd. ‎Doç. Dr. ‎Ahmed AZZAVİ’ye çok teşekkür ederim.‎

                                                                    Prof. Dr. Candemir DOĞAN